Laboratorium Mikrobadań IBE

rodzaj publikacji: simple-backdoor.php, powstały w ramach badania Laboratorium mikrobadań | obszar: 3. Socjologiczno-prawne aspekty polityki edukacyjnej

opis lub streszczenie:

Poniższy raport prezentuje założenia projektu Laboratorium Mikrobadań IBE oraz wyniki badań realizowanych w ramach tego projektu.Kluczowy materiał pochodzi z badania „Laboratorium Mikrobadań IBE”, które zostało zrealizowane w okresie kwiecień – lipiec 2012 przez Erę Ewaluacji na zlecenie Instytutu Badań Edukacyjnych1. Głównym celem badania były diagnoza potrzeb nauczycieli w zakresie rozwoju ich kompetencji badawczo-analitycznych, analiza zróżnicowania form aktywności badawczej nauczycieli oraz zebranie danych pozwalających stworzyć ostateczny kształt projektu Laboratorium Mikrobadań IBE, którego realizacja planowana była w okresie 2012-2015.Badanie miało charakter jakościowy. Dane pozyskiwano w trakcie zogniskowanych wywiadów grupowych z nauczycielami (FGI), indywidualnych wywiadów pogłębionych z dyrektorami szkół (IDI) oraz z analizy danych zastanych (prezentujących działalność badawczą prowadzoną w szkole) dostarczonych przez uczestników badania. Próba badawcza była zróżnicowana pod względem typu szkoły (szkoły podstawowe, gimnazja, licea, technika i zasadnicze szkoły zawodowe) oraz wielkości miejscowości.Ważnym założeniem metodologicznym był udział w badaniu respondentów, którzy prowadzą badania na terenie szkoły i/lub badania własne w klasie. Osoby te zostały rekrutowane z listy obejmującej uczestników szkoleń dla nauczycieli-badaczy realizowanych w ramach Programu wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakości pracy szkoły etap II2. Trzeba, zatem podkreślić, że przedstawione wyniki dotyczą placówek, w których nauczyciele zdobyli już pewną wiedzę na temat prowadzenia badań własnych (uczestniczyli w kilkudniowym szkoleniu poświeconym prowadzeniu badań przez nauczycieli). Korzyścią z takiego doboru próby jest możliwość uzyskania konkretnych informacji odnośnie potrzeb związanych z działalnością badawczą w szkołach od faktycznych realizatorów badań, jednocześnie nie jest to próba reprezentatywna – nie dostarcza informacji na temat zakresu oraz jakości prowadzenia badań w polskich szkołach i w szczególności skupia się na aktywności badawczej mającej charakter ewaluacji wewnętrznej.Rozumienie pojęć związanych z prowadzeniem badań w szkoleBadania w szkole i mikrobadania są wyraźnie różnicowane przez respondentów ze względu na ich skalę. Badania w szkole postrzegane są przede wszystkim jako działania prowadzone na poziomie całej instytucji (zarówno przez podmioty zewnętrzne, jak i pracowników placówki), natomiast mikrobadania utożsamiane są z badaniami małymi, często ograniczonymi zakresem do sytuacji w klasie. W definicjach mikrobadań respondenci podkreślają ich niewielki zasięg i skalę (jedna lekcja, jeden jej element) oraz krótki czas potrzebny na ich realizację.1 Raport przygotował zespół w składzie: Magdalena Tędziagolska, Agnieszka Borek, Jakub Kołodziejczyk, Iwona Konieczny, Bartłomiej Walczak.2 Program realizowany jest w ramach III Priorytetu Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Działanie 3.1 realizowany przez Ośrodek Rozwoju Edukacji, Uniwersytet Jagielloński oraz Erę Ewaluacji.4Działalność badawcza w szkołachW szkołach uczestniczących w badaniu prowadzone są badania ewaluacyjne, diagnostyczne oraz badania o charakterze monitoringu. Prowadzona jest również analiza wyników egzaminów zewnętrznych oraz badania Edukacyjnej Wartości Dodanej. Działalność badawcza prowadzona jest najczęściej na poziomie całej szkoły (poziom makro – tematyka badania dotyczy całej szkoły). Najczęściej aktywność badawcza ma charakter ewaluacji wewnętrznej, a przedmiot badania sformułowany jest w języku Rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego3. Ważnym elementem działań badawczych w szkołach są także badania podejmowane przez pedagogów szkolnych czy bibliotekarzy – nieodłącznie związane z pełnioną przez nich funkcją (np. diagnoza predyspozycji zawodowych, badanie czytelnictwa). Badania w zespołach nauczycielskich (poziom mezo) odnoszą się zwykle do analizy wyników egzaminów i monitorowania realizacji podstawy programowej. Działalność badawcza podejmowana indywidualnie przez nauczycieli (poziom mikro), najbardziej interesująca z punktu widzenia założeń projektu „Laboratorium Mikrobadań IBE”, skupia się przede wszystkim na ich pracy z uczniami. Tego typu aktywność nie jest w szkołach powszechnym zjawiskiem – podejmują je pojedynczy nauczyciele. Co więcej, nie ma praktyki współpracy nauczycieli poprzez dzielenie się wnioskami z własnych badań (np. w zespołach przedmiotowych). Tematami mikrobadań są przede wszystkim aktywność uczniów na lekcji i czynniki motywujące uczniów, stosowane metody pracy (warsztat pracy), relacje nauczyciel – rodzic, frekwencja na zajęciach. Nauczyciele dokonują również diagnozy umiejętności swoich uczniów.W projektach dotyczących poziomu całej szkoły dominują ilościowe metody badawcze, a w szczególności metody kwestionariuszowe. Natomiast w mikrobadaniach – chociaż pojawiają się także „ankiety” i „analiza danych zastanych” – przeważają tzw. alternatywne metody badawcze4: tj. np. „gadająca ściana”5, czy „termometr6”. Warto podkreślić, że metody alternatywne postrzegane są w przynależne do badań na poziomie mikro. Pozytywnym zjawiskiem jest powszechna praktyka stosowania przez nauczycieli triangulacji – przede wszystkim źródeł danych (nauczyciele, uczniowie, rodzice), ale rzadziej – metod badawczych.Na poziomie makro i mezo inicjatorem badań jest zazwyczaj dyrektor: to on decyduje o temacie badania i ustala skład zespołu badawczego (najczęściej zespołu ewaluacyjnego). W tym kontekście warto również wspomnieć o niepokojącym zjawisku zbiurokratyzowania ewaluacji wewnętrznej: zarówno nauczyciele, jak i dyrektorzy wyraźnie mówią o naciskach ze strony kuratorium na realizację badań w konkretnych, wskazanych im obszarach (zgodnych z treścią załącznika do Rozporządzania i aktualnymi priorytetami MEN). Natomiast realizacja mikrobadań jest autonomiczną decyzją nauczycieli wynikającą z potrzeby uzyskania informacji zwrotnej o swojej pracy.3 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej Rozporządzenie z dn. 7 października 2009 roku w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. z dnia 9 października 2009 r.).4 W niniejszym raporcie poprzez „alternatywne metody badawcze” rozumiane są alternatywne wobec kanonu metod badawczych (ankiet, wywiadów, analizy danych zastanych, obserwacji) sposoby zbierania informacji. Ich najważniejsze cechy to: aktywizowanie badanych, atrakcyjność, pobudzanie „respondentów” do refleksji, prostota zbierania danych i ich analizy dla nauczycieli. Por. John MacBeath, Michael Schratz, Denis Meuret, Lars Jakobsen, Czy nasz szkoła jest dobra?, WSiP, Warszawa 2003.5 Ewaluacja o charakterze opiniotwórczym. Polega na zapisywaniu uwag, spostrzeżeń, opinii na dany temat na udostępnionej przestrzeni (np. plakaty powieszone na ścianie). Zbierane informacje są widoczne dla wszystkich uczestników badania.6 Uczestnicy badania wyrażają swoje opinie na graficznie przedstawionym termometrze: dokonują oceny na jego skali: im wyższa temperatura tym bardziej pozytywna odpowiedź.5Rola mikrobadań w podnoszeniu jakości kształceniaJak pokazują zebrane dane, mikrobadania są postrzegane (przez tych nauczycieli którzy je stosują) jako narzędzie podnoszące jakość kształcenia w wielu wymiarach – od doraźnych zmian w pracy nauczyciela, przez wyznaczanie kierunków indywidualnego rozwoju i doskonalenia zawodowego, po czynniki pośrednio wpływające na poprawę jakości kształcenia, takie jak zacieśnienie współpracy z rodzicami i/lub środowiskiem lokalnym.Nauczyciele przyznają, że najważniejsze jest dla nich prowadzenie mikrobadań w obszarze relacji z uczniami i rodzicami. Dzięki nim mają szansę uzyskać informacje wspomagające ich w takim planowaniu pracy, aby w jak najwyższym stopniu odpowiadać na potrzeby rodziców i uczniów (traktowanych jako zasadniczy odbiorcy ich pracy). Doceniają również prowadzenie badań w obszarze metod pracy na lekcji i planowania swoich działań. Z perspektywy badanych mikrobadania pomagają im weryfikować własną skuteczność w zakresie nauczania oraz dostosowywać metody do potrzeb uczniów (badani ujmują to jako: „spojrzenie na szkołę oczami ucznia czy rodzica”).Trudno jednak na podstawie badania jakościowego prowadzonego na celowo dobranej grupie (uczestnicy szkoleń realizowanych w ramach programu wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego) ocenić powszechność tych praktyk. Co więcej, nie zebrano danych świadczących o przekładaniu wyników mikrobadań na jakość pracy całej szkoły (poziom makro) – po części bierze się to z braku przełożenia mikrobadań na badania ogólnoszkolne, po części z braku kultury podejmowania decyzji opartych na danych. Generalnie można stwierdzić, że badania (na wszystkich trzech poziomach) są zawyczaj reakcją na zaistniały problem, lub są wynikiem koniecznosci realizacji wymogów prawa i raczej nie stanowią elementu planowania strategicznego. Istotne jest również to, że dyrektorzy posiadają niewielką wiedzę na temat mikrobadań prowadzonych przez nauczycieli w ich szkołach.Ważnym dla nauczycieli tematem są również relacje między nauczycielami. Podejmują go jednak w badaniach rzadko, obawiając się, że grono pedagogiczne jest niegotowe na przyjęcie informacji zwrotnej, poza tym nauczyciele nie czują się kompetentni do właściwego poprowadzenia takiego badania.Uwagę zwraca wyraźna dystynkcja pomiędzy poziomem mikro, kojarzonym przez nauczycieli z reakcją na konkretne potrzeby lub sytuacje, a poziomem makro (badaniami na poziomie całej szkoły – najczęściej jako ewaluacja wewnętrzna), traktowanych w wielu wypadkach jako biurokratyczny wymów, narzucona z zewnątrz (przez prawo oświatowe) czynność, pozbawiona przełożenia na życie szkoły czy pracę nauczyciela, robioną jedynie „do segregatora”.Badania a relacje między nauczycielamiProwadzanie w szkole badania to przykład praktycznej realizacji zasad współpracy w gronie pedagogicznym. Praktyka mikrobadań, prowadzonych przez pojedynczych nauczycieli i omawianych w zespołach lub organizowanych przez zespoły, przyczynia się do integracji w ramach tych instytucjonalnych struktur. Tym samym mikrobadania maja potencjał wzmocnienia współpracy nauczycieli w zakresie planowania i realizacji procesów edukacyjnych w szkole. Co więcej, można stwierdzić, że dzielenie się metodologią i wynikami prowadzonych badań z innymi nauczycielami pozytywnie wpływa na ich rozwój zawodowy. Pozostaje oczywiście pytanie o powszechność takich działań. Z zebranych danych wynika, że w badanych szkołach dzielenie się wynikami mikrobadań nie6jest wśród nauczycieli powszechne. Natomiast w przypadku makrobadań – realizowanych często na zasadzie biurokratycznego obowiązku – nie widać ich wpływu na współpracę i rozwój nauczycieli.Ważnym zagadnieniem w kontekście współpracy nauczycieli jest nastawienie pozostałych członków rady pedagogicznej i wsparcie dyrektora – to jeden z najczęściej wskazywanych przez respondentów czynników decydujących o powodzeniu realizacji badań w szkole. W wielu przypadkach – zwłaszcza w dużych szkołach – nauczyciele spoza zespołu ewaluacyjnego jedynie biernie przyglądają się prowadzaniu badań, nie są zainteresowani ani ich wynikami, ani tym bardziej wdrażaniem rekomendacji. Przyczynami takiego stanu rzeczy są brak wiedzy na temat celu prowadzenia badań oraz płynących z tego korzyści, a także brak dobrych praktyk w zakresie prowadzenia użytecznych badań w szkole.Założenia projektu Laboratorium Mikrobadań IBEBadani pozytywnie ocenili i zaakceptowali założenia Laboratorium Mikrobadań IBE. Poszczególne elementy oferty Laboratorium są adekwatne do ich potrzeb, o czym świadczy fakt, że bez sugerowania konkretnych rozwiązań respondenci wskazali te proponowane przez IBE.Szczególnie ważna dla nauczycieli i dyrektorów jest baza z przykładowymi narzędziami badawczymi oraz kreator narzędzi. Pewne kontrowersje wzbudza natomiast dostęp do bazy danych z badań edukacyjnych – respondenci nie do końca widzą jej użyteczność.Nauczyciele uczestniczący w badaniu postulują rozszerzenie zakresu wsparcia w ramach projektu Laboratorium Mikrobadań IBE m.in. o: Dostęp do projektów badań Dostęp do konsultanta – eksperta Wsparcie w analizie danych i formułowaniu wniosków Wsparcie w zakresie konsultacji dot. prawa oświatowego Wymianę doświadczeń między nauczycielami podczas osobistych spotkańPodsumowując można stwierdzić, że jeżeli już nauczyciele podejmują działalność badawczą, to widzą użyteczność tej aktywności. Jednocześnie oczekują zewnętrznego wsparcia w zakresie wymiany doświadczeń z innymi nauczycielami (wątek relacyjny), dostępu do dobrych jakościowo narzędzi i projektów badawczych, kształtowania konkretnych kompetencji badawczych (wątek profesjonalizacji).Dalsze rozdziały raportu prezentuj wnioski z innych badań – badania ankietowego, przeprowadzonego z nauczycielami i dyrektorami – uczestnikami I Kongresu Polskiej Edukacji (czerwiec 2011 roku, Warszawa) oraz badania dyrektorów zrealizowane w 2011 roku przez PBS na zlecenie IBE. Uczestnicy I Kongresu Polskiej Edukacji (w większości kadra zarządzająca szkół) deklarują wysokie kompetencje, doświadczenie oraz postawy wobec prowadzenia w szkołach badań: 31% badanych brało udział w ostatnich 3. latach w szkoleniach dotyczących prowadzenia badań/analizowania wyników badań, 61% badanych uważa, że nauczyciele powinni prowadzić badania, taka sama grupa prowadziła badania. Wreszcie 77% badanych planuje w przyszłości prowadzić badania własne.7Natomiast ważne z punktu widzenia „Laboratorium Mikrobadań IBE” wnioski z badania „Diagnoza zapotrzebowania dyrektorów szkół – badanie zapotrzebowania na wyniki badań i inne informacje przydatne w kierowaniu szkołą” odnoszą się do prowadzenia w szkołach ewaluacji wewnętrznej. Ponad 80% dyrektorów deklaruje, że realizuje w szkołach ewaluację wewnętrzną. Z deklaracji dyrektorów wynika, że jest ona pozytywnie postrzegana, traktowana jako kontekstowa oraz przydatna. Dyrektorzy wskazują, że wyniki ewaluacji wewnętrznej są wdrażane i służą usprawnieniu i podwyższeniu jakości procesu kształcenia i wyników uczniów, procesu dydaktycznego oraz budowaniu lepszych relacji z rodzicami. Jednocześnie ograniczeniem dla ewaluacji wewnętrznej są braki kompetencji badawczo-analitycznych nauczycieli (realizatorów badań). Ten wniosek koresponduje z rekomendacjami z badania w ramach „Laboratorium Mikrobadań IBE” gdzie wskazuje się wagę zarówno wewnątrzszkolnego jak i zewnętrznego wsparcia nauczycieli w podnoszeniu kompetencji analityczno-badawczych. Dyrektorzy nie chcą, aby ewaluacja była elementem budowania porównań, rankingów międzyszkolnych (IBE, 2011). Podobne stanowisko mają zresztą badani nauczyciele i dyrektorzy w ramach „Laboratorium Mikrobadań IBE”. Warto w wypadku wpierania i promowania badań nauczycielskich podkreślać, że badania wewnątrzszkolne mają przede wszystkim służyć samej szkole i to ona decyduje o ich wykorzystaniu i upublicznieniu.