Bilans zmian instytucjonalnych. Polska oświata w okresie transformacji

rodzaj publikacji: , powstały w ramach badania Bilans zmian instytucujonalnych

opis lub streszczenie:

Każdy system oświatowy ma swoje specyficzne rozwiązania organizacyjne i instytucjonalne, zakorzenione w historii i wynikające z lokalnych uwarunkowań. Mimo, że efektywność tych rozwiązań jest  coraz częściej badana i porównywana między krajami, różnice instytucjonalne w oświacie są bardzo  trwałe. Dzieje się tak dlatego, że zmiany w tej dziedzinie są politycznie trudne do przeprowadzenia.  Reformy edukacyjne wpływają bezpośrednio na życie znacznej części obywateli, a opinie na temat  optymalnej organizacji systemu oświaty są często zróżnicowane i trudno jest wypracować rozwiązania kompromisowe. Tym bardziej, że bezpośrednie interesy grup zaangażowanych w oświatę – dzieci, rodziców, nauczycieli i przedstawicieli administracji publicznej – nie zawsze są tożsame.  

Polska jest rzadkim przykładem kraju, który w ciągu 25 lat w sposób fundamentalny przebudował  instytucjonalne podstawy swojego systemu edukacji. Zmiany te zostały zainicjowane po upadku  systemu komunistycznego i były niewątpliwie elementem szerokiego procesu politycznego, polegającego na demokratyzacji i deregulacji państwa oraz, mówiąc obrazowo – przywracaniu go  obywatelom. Stąd wiele reform edukacyjnych wprowadzanych Polsce po 1989 roku miało za cel  nadrzędny upodmiotowienie uczestników procesu kształcenia, zwiększenie ich autonomii i uwolnienie kreatywności.  

Zmniejszenie bezpośredniej kontroli państwa nad ważną dziedziną życia społecznego, jaką jest  oświata, zawsze jest związane z dylematami. W jaki sposób, w warunkach zwiększonej autonomii,  zapewnić spójność systemu i zapobiec nadmiernemu różnicowaniu się jakości kształcenia? Jak efektywnie finansować edukację? Jak wspomagać te szkoły i nauczycieli, którzy gorzej radzą sobie w nowych warunkach? Do jakiego stopnia państwo powinno zachować kontrolę nad niektórymi elementami systemu, związanymi choćby z wymogami kwalifikacyjnymi wobec nauczycieli, czy podstawą  programową? To tylko niektóre ważne pytania, jakie muszą towarzyszyć reformom.  

W ciągu ostatnich 25 lat Polska wypracowała własny model zarządzania oświatą, którego kształt  wynika z jednej strony z podporządkowania się naczelnemu celowi polskiej transformacji: budowie  państwa zdecentralizowanego i subsydiarnego, z drugiej zaś z chęci sprawowania przez państwo  pieczy nad kluczowymi zagadnieniami decydującymi o dostępności i jakości edukacji. Ważną rolę  w dochodzeniu do obecnych rozwiązań odegrała też presja wywierana przez silnych i dobrze zorganizowanych kluczowych interesariuszy oświaty: w szczególności nauczycieli i samorządy terytorialne.  Jakość ich codziennej pracy ma wszak decydujące znaczenie dla dobrego funkcjonowania edukacji  w Polsce.

Jednoznaczna ocena ogółu zmian instytucjonalnych, jakie zaszły w polskiej oświacie w okresie ustrojowej transformacji, nie jest łatwa. Istnieją jednak symptomy wskazujące, że wiele z tych zmian było  dla Polski korzystnych. Jedną z przesłanek jest znaczna poprawa wyników osiąganych przez polskich  uczniów w międzynarodowym badaniach umiejętności PISA. Pokazują one nie tylko, że obecnie  Polska pozytywnie wyróżnia na tle innych krajów OECD pod względem umiejętności czytania ze zrozumieniem, matematyki i wiedzy przyrodniczej, ale także, że sukces ten został osiągnięty w znacznej  mierze dzięki poprawieniu umiejętności dzieci o najniższych kompetencjach. Osiągnięcia w programie PISA stały się powodem zainteresowania ekspertów edukacyjnych polskim systemem oświaty,  w tym specyficznymi rozwiązaniami instytucjonalnymi pozwalającymi na połączenie autonomii  i spójności w edukacji, które decentralizując, zapobiegają równocześnie nadmiernemu różnicowaniu  się szkół pod względem jakości.  

Celem niniejszego raportu jest omówienie wybranych reform instytucjonalnych, jakie zaszły w polskiej oświacie między 1989 a 2015 rokiem. Wybór jest konieczny, gdyż szczegółowych zmian zaszłobardzo wiele, a tylko o niektórych można powiedzieć, że mają fundamentalny wpływ na dzisiejsze  działanie systemu. Tematyka raportu jest skoncentrowana na trzech najważniejszych, obok rzecz  jasna uczniów szkół, interesariuszach oświaty w Polsce. Pierwszy rozdział jest zatem poświęcony decentralizacji edukacji i roli samorządów terytorialnych w polskim modelu zarządzania oświatą. Drugi  rozdział omawia cechy i przemiany obowiązującego w Polsce modelu kształcenia, zatrudniania i mo- tywowania nauczycieli. Rozdział trzeci jest poświęcony kluczowym narzędziom kontroli i koordynacji  edukacji, które pozostają w rękach państwa: podstawie programowej, nadzorowi pedagogicznemu  oraz egzaminom zewnętrznym.  

Nie jest zamiarem autorów raportu gloryfikowanie rozwiązań przyjętych w  Polsce, ale raczej ukazanie  ich specyfiki i uwarunkowań, które przyczyniły się do ich obecnego kształtu. W odniesieniu do każ- dego omawianego elementu systemu edukacji podjęto próbę zidentyfikowania zarówno mocnych  stron, jak niedoskonałości wynikających z pomyłek reformatorów lub konieczności dochodzenia  do rozwiązań kompromisowych. Kształt instytucjonalny polskiego systemu oświaty nie jest ustalony  „raz na zawsze” i będzie z pewnością podlegał dalszym zmianom. Być może analizy zawarte w niniejszym raporcie będą przydatne dla przyszłych reformatorów oświaty w Polsce, a także decydentów  w innych krajach, chcących korzystać z polskich osiągnięć i uniknąć polskich błędów.